امکان سنجی استقرار بودجه ريزي عملياتي (بر اساس مدل سه عاملي شه)
مقدمه
بودجه ريزي عملياتي نوعي سيستم برنامه ريزي، بودجه ريزي و ارزيابي است كه بر رابطه بودجه هزينه شده و نتايج مورد انتظار تاكيد مي ورزد. در چارچوب بودجه ريزي عملياتي، بخش هاي مختلف اداري بر اساس استانداردهاي مشخصي تحت عنوان شاخص هاي عملكرد، پاسخگو هستند و مديران در تعيين بهترين شيوه نيل به نتايج، از اختيار عمل بيشتري برخوردارند. از طرف ديگر در چهارچوب چنين شيوه اي مشاركت سياست گذاران، مديران و حتي شهروندان در اغلب برنامه هاي راهبردي، اولويت هاي هزينه اي و ارزيابي عملكرد، صورت ميگيرد. شناسايي ارتباط ميان برنامهريزي راهبردي و تخصيص منابع، با توجه به افق هاي بلند مدت، از اهداف ديگر بودجه ريزي عملياتي تلقي مي شود. انديشه اي كه در وراي بودجه ريزي عملياتي قراردارد اين است كه اگر سياست گذاران، تصميمات مالي را به گونه اي عيني و بر مبناي كارآيي و اثربخشي استوار سازند، آنگاه هم آن ها و هم مردم ميتوانند درباره عملكرد دولت قضاوت روشن تري داشته باشند. در واقع بودجه ريزي عملياتي، با مرتبط ساختن تصميمات بودجه اي و عملكرد دولت، پاسخگويي دولت را در مقابل قانونگذاران و مردم تقويت كند. بطور كلي فرآيند بودجه ريزي عملياتي در پي پاسخگويي به اين پرسش ها است، جايگاه كنوني ما كجاست؟ ميخواهيم كجا باشيم؟ چگونه بايد به اين اهداف برسيم؟ چگونه بايد پیشرفت خود را بسنجيم؟ بودجه ريزي عملياتي از ديرباز در زمره پيشنهادات اصلاحي در كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه بوده و در ايران نیز ايده عملياتي كردن بودجه در سال هاي اخير اولين بار در بند ب تبصره ۲۳ قانون بودجه ۱۳۸۱ كل كشور مطرح شد. بر اساس اين بند معاونت برنامهريزي و نظارت راهبردي كشور (موظف شده بود) در راستاي اصلاح نظام بودجه نويسي نسبت به عملياتي كردن بودجه، اصلاح نظام برآورد درآمدها و هزينه ها براي سال ۱۳۸۲ براي تمام دستگاه هاي اجرايي و شركت ها و سازمان هايي كه شمول قوانين و مقررات عمومي بر آن ها مستلزم ذكر نام است عمل نموده و توزيع اعتبارات مربوط به هزينه ها را براساس نياز دستگاه ها و فعاليت هايي كه صورت مي گيرد انجام دهد. اين موضوع عينا در بند ر تبصره ۱ قانون بودجه سال ۱۳۸۲ و بند ز تبصره ۱ قانون بودجه ۱۳۸۳ تكرار شد. با وجود اين تعاريف همچنان اجراي بودجه ريزي عملياتي همچنان با ابهامات فراواني همراه بوده است. استفاده از یک سیستم بودجه ریزی مناسب می تواند بسیار مؤثر باشد و بودجه ریزی عملیاتی نوعی سیستم بودجه ریزی است که بر رابطه بین هزینه های انجام شده و نتایج تاکید دارد، ولی اجرای نظام بودجه ریزی عملیاتی همواره با مشکلاتی روبرو خواهد بود. ما در این پژوهش سعی میکنیم موانع و مشکلات بودجه ریزی عملیاتی را بررسی کنیم و راهحل هایی را برای رفع این مشکلات ارائه دهیم.
اين پژوهش از پنج فصل تشكيل شده است. فصل اول مربوط به كليات پژوهش كه در اين فصل مسئله پژوهش، فرضيهها، جامعه آماري، محدوديت هاي پژوهش و غیره ارائه شده است. فصل دوم مربوط به پيشينه پژوهش است که شامل بودجهبندي و روشهاي بودجهبندي، عوامل مؤثر بر پيادهسازي بودجهريزي عملياتي و سابقه كشورها در زمينه بودجهريزي است. فصل سوم مربوط به روش پژوهش می باشد كه روش آزمون فرضيهها در اين فصل به تفسير ارائه گرديده است. فصل چهارم تجزيه و تحليل فرضيههاي پژوهش است، كه هر كدام از فرضيهها به تفكيك مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. و فصل پنجم نتيجهگيري و پيشنهادات مربوط به پژوهش است كه پيشنهادات پژوهش را به سه دسته پيشنهادات مربوط به نتيجه، پيشنهادات براي پژوهش های آتي و پيشنهادات كاربردي تقسيم نمودهايم.
فهرست مطالب
فصل اول
۱-۸- ابزار گردآوري داده هاي پژوهش…. ۸
۱-۱۰- روش تجزيه و تحليل داده ها ۸
۱-۱۱-۱- قلمرو موضوعي پژوهش…. ۹
۱-۱۲-۱- توانايي براي اجراي بودجه ريزي عملياتي.. ۹
۱-۱۲-۲- اختيار براي اجراي بودجه ريزي عملياتي.. ۱۰
۱-۱۲-۳- پذيرش براي اجراي بودجه ريزي عملياتي.. ۱۰
فصل دوم
۲-۲- فلسفه وجودي بودجه ریزی.. ۱۴
۲-۵-۱- اصل سالانه بودن بودجه ریزی.. ۱۷
۲-۵-۲- اصل تعادل بودجه ریزی.. ۱۸
۲-۵-۳- اصل وحدت بودجه ریزی.. ۱۸
۲-۵-۴- اصل كامليت يا جامعيت بودجه ریزی.. ۱۹
۲-۵-۵- اصل شامليت يا تفصيل بودجه ریزی.. ۲۰
۲-۵-۶- اصل تخصيص و عدم تخصيص بودجه ریزی.. ۲۰
۲-۵-۷- اصل انعطاف پذيري بودجه ریزی.. ۲۱
۲-۵-۸-اصل تحديدي بودن هزينه ها ۲۲
۲-۵-۹- اصل تخميني بودن درآمدها ۲۲
۲-۵-۱۰- اصل تنظيم بودجه بر مبناي عمليات.. ۲۳
۲-۵-۱۱- اصل تقدم درآمد بر مخارج. ۲۳
۲-۵-۱۲- اصل تفكيك هزينه هاي مستمر از غير مستمر. ۲۴
۲-۶- موارد استفاده از بودجه. ۲۴
۲-۶-۱- بودجه به عنوان ابزار کنترل.. ۲۴
۲-۶-۲- بودجه به عنوان ابزار مدیریت مالی.. ۲۴
۲-۶-۳- بودجه به عنوان ابزار برنامه ریزی.. ۲۵
۲-۶-۴- بودجه به عنوان ابزار راهبردی.. ۲۶
۲-۹-۳- نظام بودجه ریزی طرح و برنامه. ۲۸
۲-۹-۴- بودجه بندي بر مبناي صفر. ۲۹
۲-۹-۶- بودجه بر مبنای فعالیت… ۳۰
۲-۹-۷- بودجه ریزی عملیاتی.. ۳۰
۲-۹-۷-۱- اساس بودجه ریزی عملیاتی.. ۳۱
۲-۱۰- تفاوت بين بودجه برنامه اي و عملياتي.. ۳۱
۲-۱۱- معايب و مزاياي روش هاي فوق.. ۳۲
۲-۱۲-۱- طرز تنظيم بودجه عملياتي.. ۳۲
۲-۱۲-۱-۱- طبقه بندي بودجه عملياتي.. ۳۲
۲-۱۲-۱-۲- انتخاب واحد اندازه گيري.. ۳۳
۲-۱۲-۱-۳- پيش بيني حجم عمليات.. ۳۳
۲-۱۲-۱-۴- محاسبه هزينه واحد. ۳۳
۲-۱۲-۲- مدیریت بودجه ریزی عملیاتی.. ۳۴
۲-۱۲-۳- مفهوم بودجه ریزی عملیاتی.. ۳۶
۲-۱۲-۴- ویژگیهای بودجه ریزی عملیاتی.. ۳۷
۲-۱۲-۵- مراحل طراحی و اجرای بودجه ریزی عملیاتی.. ۳۹
۲-۱۲-۵-۱- مرحله اول: جلب نظر موافق نقش آفرینان بودجه. ۳۹
۲-۱۲-۵-۲- مرحله دوم: تهیه و تنظیم برنامه زمانی برای اجرای طرح. ۴۰
۲-۱۲-۵-۳- مرحله سوم: تربیت مدیران و کارشناسان کارآمد. ۴۰
۲-۱۲-۵-۴- مرحله چهارم: بررسی برنامه های راهبردی.. ۴۱
۲-۱۲-۵-۵- مرحله پنجم: ایجاد سیستم حسابداری قیمت تمام شده ۴۱
۲-۱۲-۵-۶- مرحله ششم: تعیین شاخصهای عملکرد. ۴۲
۲-۱۲-۵-۶-۲- شاخصهای ورودی.. ۴۳
۲-۱۲-۵-۶-۳- شاخصهای خروجی.. ۴۴
۲-۱۲-۵-۶-۴- شاخصهای اثر بخشی.. ۴۴
۲-۱۲-۵-۶-۵- شاخصهای خدمات.. ۴۴
۲-۱۲-۵-۶-۶- شاخصهای اطلاعاتی.. ۴۵
۲-۱۲-۵-۷- مرحله هفتم: ایجاد سیستم سنجش عملکرد. ۴۵
۲-۱۲-۵-۸- مرحله هشتم: مدیریت نتایج و سنجش عملکرد. ۴۶
۲-۱۲-۵-۹- مرحله نهم: اقدامات مدیریتی.. ۴۶
۲-۱۲-۶- چالشهای بودجه ریزی عملیاتی.. ۴۷
۲-۱۲-۷-۱- چالش اجرایی بودجه ریزی عملیاتی.. ۴۷
۲-۱۲-۷-۲- چالش ساختاری بودجه ریزی عملیاتی.. ۴۷
۲-۱۲-۸- چرا بودجه بندي عملياتي.. ۴۸
۲-۱۲-۹- بازدهي بودجه بندي عملياتي.. ۴۹
۲-۱۲-۱۰- مزایای بودجه ریزی عملیاتی.. ۴۹
۲-۱۲-۱۱- معایب بودجه ریزی عملیاتی.. ۵۱
۲-۱۳- تجربه برخی از کشورها در اجرای نظام بودجهریزی عملیاتی.. ۵۲
۲-۱۳-۱-۱- زمان و چگونگی شروع انجام نظام. ۵۲
۲-۱۳-۱-۲- تلاش های به عمل آمده در زمینه فرهنگ سازی بودجه ریزی بر مبنای عملکرد. ۵۲
۲-۱۳-۱-۳- موانع اصلی موجود در سر راه توسعه بیشتر نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد. ۵۳
۲-۱۳-۱-۴- درس های مهم حاصل از اجرای نظام. ۵۳
۲-۱۳-۲-۱- زمان و چگونگی شروع اجرای نظام. ۵۴
۲-۱۳-۲-۲- تلاش های به عمل آمده در جهت فرهنگسازی بودجه ریزی عملیاتی.. ۵۴
۲-۱۳-۲-۳- موانع اصلی بر سر راه توسعه بیشتر نظام بودجه ریزی عملیاتی.. ۵۴
۲-۱۳-۲-۴- درس های مهم حاصل از نظام بودجه ریزی عملیاتی.. ۵۵
۲-۱۳-۶- بودجه ریزی عملیاتی در بنگاههای فدرال.. ۵۹
۲-۱۳-۷- تجربیات بودجه ریزی عملیاتی در کالیفرنیا ۶۱
۲-۱۵- پژوهش هاي علمي انجام شده در ارتباط با موضوع حاضر. ۶۲
فصل سوم
۳-۴- ابزار جمعآوري دادهها ۷۸
۳-۶- روش تجزيه و تحليل دادهها ۷۹
۳-۶-۲-۱- آزمون کولموگروف – اسمیرنوف.. ۸۰
فصل چهارم
۴-۲- اطلاعات جمعیت شناختی.. ۸۴
۴-۲-۱- مطالعه توصيفي نمونه آماري با توجه به متغير سن.. ۸۴
۴-۲-۲- مطالعه توصيفي نمونه آماري با توجه به متغير جنسيت… ۸۵
۴-۲-۳- مطالعه توصيفي نمونه آماري با توجه به متغير سطح تحصیلات.. ۸۶
۴-۲-۴- مطالعه توصيفي نمونه آماري با توجه به متغير وضعیت تاهل.. ۸۷
۴-۲-۵- مطالعه توصيفي نمونه آماري با توجه به متغير سابقه کاری.. ۸۸
۴-۲-۶- مطالعه توصيفي نمونه آماري متغيرهای بودجه ريزي عملياتي.. ۸۹
۴-۳-۱- آزمون کولموگروف-اسمیرنوف.. ۹۰
فصل پنجم
۵-۲- مروری مختصر بر هدف، مسئله و چگونگی کار ۹۷
۵-۵- پیشنهادهایی برمبنای یافته های پژوهش…. ۱۰۶
۵-۶-۱- محدودیت های محقق.. ۱۰۸
۵-۶-۲- محدودیت های تحقیق.. ۱۰۸
فهرست اشکال
شکل ۱-۱: مدل مفهومی پژوهش…. ۱۲
شکل ۴-۱: توزيع فراواني نمونه آماري از نظر سن پاسخ دهندگان.. ۸۴
شکل ۴-۲: توزيع فراواني نمونه آماري از نظر جنسيت پاسخ دهندگان.. ۸۵
شکل ۴-۳: توزيع فراواني نمونه آماري از نظر سطح تحصیلات پاسخ دهندگان.. ۸۶
شکل ۴-۴: توزيع فراواني نمونه آماري از نظر وضعیت تاهل پاسخ دهندگان.. ۸۷
شکل ۴-۵: توزيع فراواني نمونه آماري از نظر سابقه کاری.. ۸۸
شکل ۴-۶: توزيع فراواني نمونه آماري از نظر وضعیت تمام متغیرها ۸۹
فهرست جداول
جدول ۲-۱: معایب و مزایای سیستم بودجه ریزی عملیاتی و سنتی.. ۳۲
جدول ۲-۲: خلاصه ای از مطالعات انجام شده در زمینه بودجهریزی عملیاتی.. ۶۸
جدول ۳-۱: نتیجه محاسبه ضریب آلفاي كرونباخ. ۷۹
جدول ۴-۱: توزيع فراوني مربوط به سن پاسخ دهندگان.. ۸۴
جدول ۴-۲: توزيع فراوني مربوط به جنسیت پاسخ دهندگان.. ۸۵
جدول ۴-۳: توزيع فراوني مربوط به سطح تحصیلات پاسخ دهندگان.. ۸۶
جدول ۴-۴: توزيع فراوني مربوط به وضعیت تاهل پاسخ دهندگان.. ۸۷
جدول ۴-۵: توزيع فراوني مربوط به وضعیت سابقه کاری.. ۸۸
جدول ۴-۶: شاخص های توصیفی بودجه ريزي عملياتي.. ۸۹
جدول ۴-۷: نتایج آزمون کولموگروف – اسمیرنوف.. ۹۰
جدول ۴-۸: نتایج آزمون کولموگروف – اسمیرنوف حاصل از نرمال سازی.. ۹۱
جدول ۴-۹: آزمون t مستقل برای فرضیه اول (سطح خطای %۵) ۹۲
جدول ۴-۱۰: آزمون t مستقل برای فرضیه دوم (سطح خطای %۵) ۹۳